نحوه شکل گیری فضاهای روستایی دهستان گرده درنیم قرن گذشته

نوشته: سرخان قانع گرده

مساكن مسكوني مهمترین شكل فضاي روستاييست كه نقش موثری براي بقاء و دوام انسانهاي يكجانشين داشته است، دردهه‌هاي اخير تغييرات و دگرگوني‌هايي در نحوه‌ساخت، نوع معماري، مصالح و مواد اوليه ساخت بنا، ايجاد شده است که بیشتر متاثر از جوامع شهري بوده به‌طوري که از نظر ماهيت فرهنگي با عناصر اجتماعي و بافت روستايي همخواني ندارد، در این مطلب به مورفولوژی روستا ( هدف، نحوه و روند شکل گیری بناهای روستایی) قبل از اين تاثيرات پرداخته می شود که از یک سو تحت تاثیراقلیم و شرایط محیطي و فرهنگي روستا بود و از سوی دیگر با الگوی معیشت خانواده‌ها ارتباط داشته و براساس نيازهاي انساني، تركيب مساكن روستايي اين محدوده جغرافيايي با حياط، طويله، كاهدان، انباري، لول (مرغدان)، تنورخانه، مبال( توالت ) قالاخ ( انبار توده فضولات خشک شده دام) ، تایه ( یونجه، شبدر و علف خشک روی هم انباشته )، خرمنگاه، گورستان، ياتاق (استراحتگاه ظهرگاهي دام)، كُوليك ( محل ريختن خاكستر)، درخت، بركه، باغ و باغچه، مدرسه، مسجد، نهر روستايي، چاه، كاريز، معابر، بلوكهاي زراعي و قطعات زمين كشاورزي شكل مي‌گرفت كه دراين مطلب به بيان هدف، نحوه ساخت و روند شكل‌گيري واحدهاي مسكوني به صورت اجمال قبل از نفوذ و تاثيرگذاري جوامع شهري پرداخته مي‌شود.

پايه اول مساكن روستايي
براساس تجربه، مطالعه و مشاهدات عینی که در این محدوده جغرافيايي شده است معمولاً پایه اول مساکن روستایی با ازدواج و آغاز زندگي جديد و مشترك پسر ارشد خانواده يا توسط مهاجران وارد شده شكل مي‌گرفت كه اغلب با يك گاو ، تعداد اندكي گوسفند و مرغي كه به همراه داشتند، بنا مي‌گرديد این اندوخته اندک، تمام دارایی وثروت آنان محسوب می‌شد و برای حفاظت و مراقبت آنان از سرما و سرقت، به ساخت مسكن چسبيده و نزديك به هم و يا چند منظوره مبادرت می کردند، در اين فضاي زيستي علاوه برفضاي انسان، فضايي هم براي نگهداري دام وآذوقه در نظر مي‌گرفتند.

مشخصات مساكن اوليه:
اولين مساكن مسكوني کاملا ساده و کم هزینه بود. با گِل، چوب و بوته‌هاي محلي موجود و قابل دسترسي اطراف درست مي‌گرديد ، پی و پایه‌ي مشخصی نداشت بطوري‌كه بخاطر نفوذ رطوبت حاصل از آبهای جاری و برف در قسمت پايين ديوار، فرسايش و ريزشي داشت كه همیشه به تعمیر نیاز مي‌شد كه خاکسترهای حاصل از تنور را براي جلوگيري از ساييدگي به دور آن مي‌ريختند. درب ورودی اصلي انسان و دام مشترک بود، بعد از آن در فرعی زیستی برای خودشان داشتند، این فضای دام و انسان خیلی ساده با چوب و تخته شكسته به ارتفاعي يك متر جدا مي‌گرديد كه نفوذ پذیر و به هم تداخل داشتند، حتي مواقعي دام به فضای زيستي انسان نفوذ و خساراتي به بار می آورد.

بخش‌هاي داخلي فضاي زيستي
بخش جنوبي يا طرف آفتابگیر مساكن مسكوني براي نشيمن خود انتخاب مي‌كردند كه معمولا در وسط آن تنور برای پخت و پز داشتند و بخش‌هاي شمالي را برای نگهداری گاو، گوسفند و كرپه‌دان ( بچه‌هاي دام ) مشخص و جدا می‌کردند هرکدام با آخور منحصر به خودشان مشخص می شد و معمولا در قسمت بالا و نزديك به سقف دام هم با انداختن چندین چوب دراز، جای خاصی هم برای نگهداری ماکیان استفاده می شد كه یک جعبه چوبی بسته شده به تيرك هم برای تخمگذاری آنها در نظر مي‌گرفتند.

نوع مصالح، هدف و نحوه بكارگيري امكانات
مساكن عمدتاً از گِل ( مخلوط خاك ،كاه وآب ) درست مي‌شد كه پس از ورز دادن، بوسيله مهره چين، چيده مي‌شد و در مرز چين‌ها، جاي درب، رف و محفظه تعبيه‌ مي‌شد، ( رف‌های پایینی چیزهای عمومی و کم ارزش و در رف‌های بالا وسایل شکستنی و قيمتي نگهداری می شد، بعنوان یدک سقف هم بود كه در وقوع زلزله يا فرو ریختن سقف، تیرها در آنجا گیر و ازخسارت احتمالي جلوگيري مي‌كرد) و يك محفظه خاصي هم براي لامپا درنظر داشتند. ساخت سقف هم با تیرهای چوبی و وَلهِ ( تیر کوچک) ، تخته يا شاخه درخت و بعد بوته‌های محلی یُوشان و گَوَن به ترتیب گذاشته و تهيه مي‌گشت (‌ یوشان دفع موریانه یا حشرات و گون براي دفع موش‌ها ) و در نهایت باگِل، سقفی صاف و مسطح باشیب ملایم به طرف پشت خانه با نصب ناودان هدايت ‌مي‌شد. تنور نيز در وسط کف بنا براي گرمايش و پخت و پز، بایک گیلفَه ( روزنه هواگیری تنور با فاصله یک متر از زیر تنور به طرف در ورودی) و يك اجاق (تنورك) براي راحتي و دسترسي سريع به پخت و پز، شبيه شومينه‌امروزي در كنج خانه و چندین باجه يا روزنه براي روشنايي وتهویه در دیوار تعبيه و درست در بالای سقف تنور، روزنه‌حلقه‌ی ديگر براي خروج دود حاصل از تنورساخته مي‌شد هم با تابش از آن، وقت و زمان را تشخيص مي‌دادند.

نمای داخلی و بیرونی دیوار
براي صاف و يك‌دست كردن تَرَكهاي چيني ديوار و مقاومت آن در برابر بارندگی و فرسایش، ديوارهای داخلی و بیرونی با گل چسبدار، اندود می شد علاوه برآن روي دیوارهای داخلی با آهك ياگج محلي و گِل رُس مخصوص یک لایه ظریف مالیده می شد از پایین به ارتفاع تقريبي یک متر ( قد بچه كوچك ) با خاک رس، رنگ کاری می‌شد بعد از آن با خیس کردن آهک یا گچ محلی با جارو تا سقف سفید می گشت. ( رنگ رس پایینی براي جلوگيري از لکه‌ي که توسط بچه ها بوجود می آید، لکه در آنجا دیده نمی‌شد و سفیدی بالا نيز برای روشنایی خانه بکار می‌رفت ) گرچه فکری براي تزيين و زيبا سازي داخل و بيرون مسكن نداشتند ولي انتخاب چنين سليقه ي جلوه و زيبايي خاصي مي‌بخشيد بطوري كه در نمای بیرونی ساختمان نيز دور درب ورودی با گچ سفید محلی یا خاک رس، رنگ کاری می شد.

وسایل و چیدمان مسکن نشیمن
ابزار و لوازم خانه همچون طَبَق ، وَردَنه ، ایریفته( ابزار نان پزي) ،خیک ، خمره و جهره ( نخ ریس قدیم ) و مواد خوراکی نان ، کره ، پنیر، چای و . . . معمولا درقسمت بالاي خانه و ابزارهای چون ظروف آب ( کوزه، سطل ، آفتابه ) ، جارو، خاک انداز و لوازم تنور وکفش‌ها در پایین خانه و وسایلی چون فانوس ، چراغ ، کتری، قوری ، سماور، ظروف، آینه و کُتب بچه ها و . . . در رف‌ها نگهداری می‌شدند و کف خانه به ترتیب زمانی از قوراما ( وصله لباسهای کهنه و پاره شده به هم ) ، پلاس، جاجِم، گلیم ، فرش و موکت پهن می گردید، بعضی اهالی یک پستو که با گِل یا جعبه چوبی بزرگ که طبقه بندی خاصی در داخل و در ورودي وخروجی خاصی كه در بيرون داشت برای نگهداری غلات ، کشمش، برنج تهيه می‌کرد. در قسمت بالای خانه معمولا با درست كردن پایه ای از گِل و چوب، گندم و آرد سالیانه بصورت چندین گونی با ردیف خاصي نگهداری می‌شد. در فصل سرما پس از پخت و پز در تنور، بالای آن کرسی و بعد جاجم نهاده می شد که علاوه برنگهداری گرمای تنور، بعنوان میز غذاخوری هم استفاده می گردید ( کرسی همه را جمع و گرم نگه می داشت و قصه ها شروع می گشت ) در استراحت یا خواب از چهار ضلع کرسی استفاده می کردند و هر ضلع آن حریم خاصی داشت، معمولاً ضلع بالايي مخصوص پدر و مادر ، ضلع دیگر برای دختران و دو تا ضلع دیگر به پسران تعلق می گرفت و صندوق (جعبه چوبي باشكل مستطیل و نقش دار براي نگهداري اشیاي با ارزش خانوارده با امكان قفل درِ آن، شبیه گاو صندوق امروزی بود) كه درقسمت بالای خانه در محفظه خاصي در دیوار جا می گرفت و بر بالای آن لحاف و تشک تهيه شده از پشم گوسفندان چيده مي‌شد كه سرمایه خانواده محسوب می‌گشت. یک کشاورز موفق معمولا رخت‌خوابشان تا بالاي سقف می رفت بعد روی آنرا ملافه سفید می کشیدند و خانمهای خانه هم با گلدوزی و زینت دادن به آن، هنر وسلیقه خویش را نشان می دادند.

نحوه گسترش فضاهاي زيستي
محدود و تنگ شدن فضاي خانه نشيمن با بزرگ شدن فرزندان و باعملكردمختلف و چند منظوره ( پخت و پز ، شستشو، تهیه نان ، کره گیری ، اتاق درس، مشق وخواب،كارگاه‌ “گلیم‌ و جوراب بافی و نخ‌ريسي و دوخت دوز” ) و غيره‌ي كه داشت تلاش و فعاليت را متناسب با نياز وتعداد اعضاء مقدور نمي‌ساخت و ازطرفي وسايل موجود هرروز نياز به جابجايي و دوباره كاري داشت( روزها پخش و شب ها جمع می گشت) كه نياز به ساخت مسکن جديد در امتداد و چسبيده به فضای زیستی منجر گرديد. باتوجه به تجربياتي كه از فرسايش و ريزش پايين ديوارهاي قبلي داشتند، براي جلوگيري از رطوبت حاصل از برف و باران، پي آنرا با برداشتن خاك نرم، تا ارتفاع برفگير، از سنگهاي اطراف يا رودخانه، با گِل سنگ چيني مي‌شد و درب ورودي را از داخل فضاي قبلي و هم از بيرون باز مي‌كردند. این فضا علاوه برکارکرد مختلف، خوابگاه فرزندان گشت كه بعد از مدتي، اعضای خانواده به آن اتاق و به نشیمن قبلی به خاطر سياهي حاصل از دود تنور، قارا دام ( خانه سیاه ) می گفتند، و حضور دايمي پدر و مادر در آن ، به خانه پدری هم معروف مي‌گشت.
اين چرخه شكل گيري فضاهاي روستايي باتوجه به نيازهاي انساني براي انسان ودام در قالب و شكل: مساكن مسكوني، حياط، طويله، كاهدان، انباري، لول، تنورخانه، مبال، قالاخ ، تایه، مدرسه ، مسجد و با تغيير اطراف محيط درشكل‌هاي درخت، خرمنگاه، گورستان، ياتاق، كُوليك ، بركه، باغ‌ و باغچه، نهر روستايي، كاريز، چاه، معابر و بلوكهاي زراعي پديدار مي گشتند.