مولانا حکیم ملا محمد فضولی، معروفترین شاعر سده ی دهم هجری نه تنها در تاریخ ادبیات ترکی آذری بلکه در تمامیت ادبیات ترکی جایگاه والا دارد.
او فرزند مفتی معروف حله به نام « ملا سلیمان » است. زندگی گزاران در تراجم احوال ازو به عزت یاد میی کنند و به عشیره ی « بیات » های آذربایجان از عشایر 24 گانه اوغوزان یا ترکان غز منسوب می دارند.
وی در دوران کودکی، تحصیلات خویش را با تحصیل مقدمات عربی و ادب ترکی و فارسی پیش پدر خود آغاز کرده، سپس به تصریح خویش سال های جوانی در نجف اشرف در جوار تربت پاک علی بن ابی طالب علیه السلام به خدمت و تحصیل معارف ادامه داده است.
تخلص فضولی
فضولی در فارسی به دو معنا به کار می‌رفته است:
۱- کسی که کار بیهوده کند.
۲- آنکه بی‌جهت در امور دیگران مداخله کند.
این دو معنا دقیقا با معنای این واژه در زبان عربی انطباق داشت. اما از حدود قرن هشتم هجری به بعد این مفهوم به «فضول» داده شد. در عوض واژه «فضول» که در عربی یعنی «زبان درازی و مداخلهٔ بیجا در کار دیگران» در فارسی «فضولی» خوانده شد. مثلا حافظ می‌گوید:
«در کارخانه‌ئی که رهِ عِلْم و عقل نیست
وَهْمِ ضعیفْ‌رای فضولی چرا کند؟»
که در این‌جا فضولی به همان معنایی است که ما امروزه به کار می‌بریم، و این عکس معنای عربی این واژه است.
به هر حال محمدبن سلیمان این تخلص را به معنای عربی آن به کار می‌برد یعنی:«زبان دراز و مداخله کننده در کاری که به او مربوط نیست»، یا به تعبیر امروزی «فضول». فضولی در مقدمه دیوان اشعارش به زبان فارسی دلیل انتخاب این تخلص عجیب را با زبانی شوخ‌طبع توضیح می‌دهد:
« آخرالامر معلوم شد که یارانی که پیش از من بوده‌اند تخلصها را بیش از معانی ربوده‌اند. خیال کردم که اگر تخلص مشترک اختیار نمایم در انتساب نظم بر من حیف رود اگر مغلوب باشم و بر شریک ظلم شود اگر غالب آیم. بنابر رفع ملابست التباس «فضولی» تخلص کردم و از تشویش ستم شریکان پناه بجانب تخلص بردم و دانستم که این لقب مقبول طبع کسی نخواد افتاد که بیم شریک او بمن تشویشی نتواند داد.
قطعه اي از ملامحمد فضولي
دوشدوم نفـَسدن اولمادي بير هم نفس منه
اي عيسوي نفس سن اوزون وير نفس منه
مجنون كيمي بو دهرده اي يار ليلي وش
بالين استراحت اولوب خار و خس منه
نالم ايدوبدور اوقدر تاثير داغ داشا
داغ داش من آغلياندا ويرور ايندي سَس منه
فضولي كئچ سن بو سوداي عشقدن
جان قور خوسي وار او مه لقا لردن سنه
آثارتركي:
ديوان شعرها
شاه و گدا
ليلي و مجنون
مثنوي بنگ و باده كه به شاه اسماعيل تقديم شده است.
روضه
حديقت السعداء
صحبت الاثمار كه گفت و گوي بين چند ميوه است و يكي از نخستين كتاب هاي ادبيات كودك به شمار مي رود.
شكايت نامه
رساله معما
آثار فارسي:
ديوان شعرها
رند و زاهد
صحت و مرض
انيس القلب
ساقي نامه (هفت جام)
روح نامه (سفرنامه روح يا حُسن و عشق)
آثار عربي:
مطلع الاعتقاد
ديوان اشعار عربي
برای تهیه دیوان اشعار ترکی ملا محمد فضولی با تصحیح ،تدوین و مقدمه دکتر حسن محمد زاده صدیق می توانید از سایت یورد اقدام به خرید اینترنتی نمائید و کتاب را در منزل تحویل بگیرید.
همچنین در صورت آشنائی با الفبای لاتین آذربایجانی کتابهای PDF ملا محمد فضولی را می توانید از سایت «
کیتابلار » در فهرست موضوعی ادبیات کلاسیک آذربایجان دانلود نمائید.
